Zamek szamotulski korzeniami sięga pierwszej połowy XV wieku. Jego fundatorami była rodzina Szamotulskich herbu Nałęcz. Składał się z dwóch parterowych budynków.
W 1496 roku Andrzej z Szamotuł, zagwarantował wiano swojej jedynej córce Katarzynie „na połowie miasta Szamotuł”. Katarzyna wyszła za mąż za Łukasza II Górkę w 1499 roku, wnosząc jako posag odziedziczoną po ojcu część miasta wraz z zamkiem. Około 1518 roku Łukasz dokonał przebudowy siedziby. Nie znany jest zakres wykonanych z jego inicjatywy prac. Pozostałością po nich jest tablica inskrypcyjna, pierwotnie znajdująca się nad bramą wjazdową do zamku, następnie wmurowana w zewnętrzną ścianę kolegiaty, obecnie umieszczona w hallu wejściowym Muzeum, ukazująca heroldów podtrzymujących tarcze herbowe Łodzia – Górków i Nałęcz – Szamotulskich.
Kolejne prace budowlane miały miejsce w 1549 roku, kiedy Andrzej Górka, zlecił muratorowi Janowi Czeterwannowi z Poznania odnowienie zamku. Górkowie przekształcili niewielki średniowieczny zameczek w okazałą siedzibę możnowładczą. Połączyli dwa parterowe budynki w jeden, na planie litery L, oraz nadbudowali mu piętro.
Ostatnim właścicielem zamku pochodzącym z rodu Górków był Łukasz III. Po jego bezpotomnej śmierci (w 1572 roku), dobra szamotulskie przeszły na własność Gostyńskich, a następnie Rokossowskich. Przed 1631 rokiem przejęli je Kostkowie, a około 1660 Jan Korzbok – Łącki. W tym okresie zamek w Szamotułach, z rezydencji magnackiej stał się li tylko siedzibą zamożnej rodziny szlacheckiej. Łąccy dokonali istotnych zmian w wystroju architektonicznym wnętrz, o czym wspominają dawne lustracje dóbr.
Łąccy sprzedali Szamotuły Władysławowi Konstantemu Kąsinowskiemu w 1719 roku. W 1720 roku zamek ponownie zmienił właścicieli, którymi zostali Mycielscy. Oddali oni majątek w dzierżawę, niewiele o niego dbając. Z lustracji przeprowadzonej w 1754 roku wynika, że budynek zamku, jak i pozostałe elementy założenia, uległy znacznemu pogorszeniu. „Katalog zabytków” podaje, iż „w końcu XVIII wieku budynek na podzamczu częściowo w ruinie”.
W 1837 roku Anna z Mielżyńskich Mycielska sprzedała Szamotuły pruskiemu następcy tronu, Fryderykowi Wilhelmowi. Wkrótce przeszły one w ręce książąt von Sachsen-Coburg und Gotha. Dokonali oni gruntownej przebudowy zamku, niszcząc wiele dawnych, zabytkowych elementów w tkance architektonicznej budynku. Remont ten uchronił jednak budowle od dalszej dewastacji. Stan po tych pracach ilustrują grafiki z epoki: litografia z „Albumu widoków” Napoleona Ordy z 1880 roku oraz druga ze zbiorów Dunckera, wydanego przed 1897 rokiem.
Po pierwszej wojnie światowej, zamek przejęty został przez Skarb Państwa Polskiego, a jego dzierżawcą został Cezary Matuszewski. Z ważniejszych zmian jakie zaszły w tym czasie wymienić należy dobudowę portyku kolumnowego ze schodami do północnej elewacji budynku.
Kolejne prace budowlane przeprowadzono na zamku w latach 50. XX wieku. Miało to związek z jego adaptacją na Technikum Rolnicze.
Po przeprowadzonym, w latach 1976 – 89 przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, gruntownym remoncie, budynek zamku został w 1990 roku oddany jako główny gmach Muzeum. Murowany jest z cegły, otynkowany, jednopiętrowy i podpiwniczony. Wznosi się na planie litery L. Całość nakryta jest dwuspadowym dachem. Naroża budynku oraz elewacja południowa są oskarpowane. Przy południowej części znajduje się wysunięty taras, a przy północnej ganek wejściowy. Ciekawą pozostałością dawnej zewnętrznej dekoracji zamku jest ceglany fryz arkadowy. Wewnątrz natomiast zachowały się ślady XVI-wiecznej polichromii. Szczególnie cennym i interesującym malowidłem jest herb Łodzia Górków, odkryty podczas prac badawczych na zamku, znajdujący się w niszy nad obecną klatką schodową.
W zamku prezentowane są wnętrza siedziby magnackiej. Wysokiej klasy meble, przedmioty dekoracyjne i codziennego użytku, bogate tkaniny, dywany, porcelana, zegary, rzeźby i grafiki. Znajdują się tam również dwie stałe ekspozycje ukazujące jedną z największych w Polsce kolekcji sztuki cerkiewnej oraz kolekcję polskiego malarstwa współczesnego na desce.
Anna Król
Galeria Zdjęć
Budynek Zamku w zimowej porze od strony północnej
Budynek Zamku w zimowej porze od strony południowej
