Szanowni Państwo,
od 22 kwietnia do 07 maja bieżącego roku w szamotulskim Muzeum będzie można obejrzeć legendarna maszynę szyfrującą „Enigma”. Wstęp bezpłatny.
Projekt plakatu: Damian Kłaczkiewicz
Maszyna szyfrująca „Enigma”
W języku greckim słowo enigma oznacza zagadkę. W przypadku niemieckiej maszyny szyfrującej „Enigma” słowa zagadka i tajemnica zdają się być synonimami. Maszynę „Enigma” skonstruowali około 1922 roku niemieccy inżynierowie Artur Scherbius i Richard Ritter. Początkowo wykorzystywano ją do celów handlowych. Zakładano, że utrzymanie tajemnic dotyczących operacji handlowych będzie gwarantem powodzenia ekonomicznego. Komercyjny sukces maszyny sprawił, że „Enigmą” zainteresowali się niemieccy wojskowi, którzy zakupili patent maszyny „Enigma” od firmy Scherbius&Ritter. W 1928 roku maszyna znalazła się na wyposażeniu armii niemieckiej. Elity wojskowe Niemiec miały świadomość tego, że klęska w czasie I wojny światowej spowodowana była między innymi tym, że brytyjskie i francuskie komórki wywiadowcze dość łatwo poradziły sobie z szyfrem, którym w czasie I wojnie światowej posługiwali się wojskowi i dyplomaci niemieccy. W przekonaniu niemieckich sztabowców, przygotowujących się do kolejnej wojny, zachowanie tajemnicy gwarantować miała doskonała maszyna, której szyfru – zagadki nikt nie rozwiąże. W 1929 roku „Enigma” wprowadzona zostaje do użytku wojskowego i dyplomatycznego na szeroką skalę. Fakt ten nie umknął uwadze ośrodkom wywiadowczym Wielkiej Brytanii, Francji i Polski, które doceniały niezwykłą skuteczność maszyny w procesie szyfrowania komunikatów służb wojskowych i służb państwowych. Z chwilą dojścia Hitlera do władzy w 1933 roku prace nad udoskonaleniem maszyny nabrały przyśpieszenia.
W 1934 roku Adolf Hitler otrzymał od kryptologów niemieckich informację, że szyfru maszyny kodującej „Enigma” nie da się złamać. Przekonany o jej doskonałości przygotowywał III Rzeszę do nowej wojny. W tym czasie polskie służby wywiadowcze intensywnie pracowały nad złamaniem niemieckiego szyfru. Już w 1929 roku powstaje specjalna komórka kontrwywiadowcza, której zadaniem jest złamanie szyfru „Enigmy”. Mając świadomość tego, że stopień zaawansowania matematycznego, towarzyszący utajnianiu przez maszynę „Enigma” wiadomości, jest bardzo wysoki, polskie Biuro Szyfrów zatrudniło na przełomie lat 1929 – 1930 znakomitych matematyków młodego pokolenia. Do najwybitniejszych należeli matematycy pochodzący z Uniwersytetu Poznańskiego. Nazwiska Mariana Rejewskiego, Jerzego Różyckiego i Henryka Zygalskiego na stałe wpisały się do historii związanej z pracami nad złamaniem kodu maszyny szyfrującej „Enigma”. Pierwsze sukcesy polskie służby wywiadowcze odnotowały około 1932 roku. Wówczas to polskim kryptologom udało się rozkodować niemieckie szyfrogramy. Szefem Biura Szyfrów był podpułkownik Gwido Langer, który wraz ze swoim zastępcą i przyjacielem majorem Maksymilianem Ciężkim kierowali grupą utalentowanych matematyków i kryptologów. W wyniku działań wywiadowczych Biuro Szyfrów w 1936 roku skopiowało maszynę „Enigma” na podstawie dokumentacji pozyskanej w czasie operacji kontrwywiadowczej w magazynie celnym, znajdującym się na terenie warszawskiego lotniska Okęcie.
Źródłem informacji na temat budowy maszyny była ukryta w skrzyni przesyłka przeznaczona dla ambasady niemieckiej w Warszawie. W czasie tej operacji polscy kryptolodzy uświadomili sobie, że niemieccy konstruktorzy maszynę wciąż udoskonalali. Maszyna „Enigma” była połączeniem systemu mechanicznego i elektrycznego. System mechaniczny składał się z 26-znakowej klawiatury oznaczonej literami alfabetu i wirników osadzonych na wspólnej osi. Za każdym naciśnięciem klawisza wirnik – rotor powodował zamknięcie obwodu elektrycznego. Obracanie się wirników sprawiało, że częstotliwość sygnału bezustannie się zmieniała. Dzięki temu system kodowania maszyny „Enigma” gwarantował kilkanaście trylionów możliwości szyfrowania komunikatu przekazywanego na odległość. Jednym słowem, kodowanie szyfrem polialfabetycznym zapewniało bardzo wysokie bezpieczeństwo transmisji wiadomości. Wirniki i system okablowania maszyny można było zmieniać utrudniając tym samym rozszyfrowanie kodu.
W 1939 roku, tuż przed wybuchem II wojny światowej, w polskim ośrodku kryptologicznym w Pyrach, doszło do spotkania kryptologów angielskich, francuskich i polskich. Polaków reprezentowali Langer, Ciężki i trójka genialnych matematyków z Poznania. Podczas spotkania Polacy przekazali sojusznikom dwie doskonałe kopie maszyny „Enigma” z zestawem rotorów i matematyczną analizą ich działania autorstwa Rejewskiego, Zygalskiego i Różyckiego. Przekazane przez Polaków w Pyrach dane na temat kodów „Enigmy” w znacznym stopniu przyczyniły się do zwycięstwa aliantów w wojnie z hitlerowskimi Niemcami.
We wrześniu 1939 roku wybucha wojna. Członkowie polskiego Biura Szyfrów przez Rumunię docierają do Francji. Ukrywają się w strefie Vichy w tajnym ośrodku kryptologicznym prowadzonym przez Francuzów. W 1942 roku Niemcy zajmują wolną strefę Vichy. Polacy postanawiają uciec z Vichy do Wielkiej Brytanii. Na granicy z Hiszpanią polscy kryptolodzy dostają się do niemieckiej niewoli. Wśród nich znajdują się członkowie kierownictwa Biura Szyfrów : Ciężki i Langer, którzy osadzeni zostają w zamku Eisenberg, pełniącym wówczas funkcje obozu jenieckiego. Losy poznańskich matematyków są równie dramatyczne. Henryk Zygalski dostaje się w 1940 roku do Wielkiej Brytanii i mimo olbrzymich zasług w dziedzinie dekryptażu „Enigmy”, nie zostaje przez Brytyjczyków zaproszony do pracy w tajnym ośrodku Bletchley Park. Po wojnie zostaje w Anglii i uczy w prowincjonalnej szkole matematyki. Umiera w 1977 roku. Marian Rejewski po wojnie wraca do Polski i mimo genialnych dokonań matematycznych pracuje w maleńkiej warszawskiej spółdzielni produkcyjnej na stanowisku księgowego. Umiera w 1980 roku. W 1942 roku podczas przeprawy do Wielkiej Brytanii statek, którym podróżuje Różycki, zostaje zatopiony przez niemiecką łódź podwodną. Ich szefowie Ciężki i Langer umierają na obczyźnie w nędzy. Langer w 1948. Ciężki w 1951.
